Ved presidentvalet i USA vel ein presidenten, som har den utøvande makta og leier regjeringa.
I 2024 står valet mellom demokraten Kamala Harris og republikanaren Donald Trump.
Nasjonalforsamlinga heiter Kongressen, og har den lovgivande makta. Denne er delt i to – Senatet og Representanthuset. Det er eigne val for medlemmer av Senatet og Representanthuset annakvart år.
Stortinget har same rolle som Kongressen i USA. Når det er stortingsval, vel vi kven som skal sitje i parlamentet og ha den lovgivande makta.
Forskjellen er at resultatet av stortingsvalet også avgjer kven som kjem i regjering og får den utøvande makta. Det er dette som blir kalla parlamentarisme.
I USA blir presidenten valt indirekte. Der går stemmene via valmannskollegiet. Dette er ei gruppe menneske som formelt vel presidenten.
Kvar stat har eit visst antal valmenn basert på kor mange menneske som bur der. Valmennene gir stemmene sine til den kandidaten som har fått flest stemmer i delstaten sin.
Valmannskollegiet utnemner presidenten når dei samlast i desember. Presidenten blir først innsett i januar.
I Noreg har vi ikkje valmenn, men stemmer direkte på dei 169 stortingsrepresentantane. Stortingsrepresentantane representerer ulike valdistrikt.
Talet på representantar per distrikt varierer ut frå kor mange som bur der. Til dømes har Oslo 20 representantar, medan Finnmark har 5.
Partiet med flest stemmer i ein amerikansk delstat, får alle valmennene derfrå. Så viss fleirtalet i til dømes California stemmer på demokratane, får demokratane alle delstatens 54 valmenn.
Dette blir kalla fleirtalsval. Ein konsekvens av fleirtalsval er at 49 % av veljarane risikerer å ikkje bli representert frå distriktet, dersom det er veldig jamt mellom kandidatane.
I Noreg har vi forholdstalsval. Det betyr at det er betre samsvar mellom oppslutninga til partia og antal representantar på Stortinget. På denne måten vil fleire parti vere representerte frå eit valdistrikt.
Til dømes har Hordaland valdistrikt 16 stortingsrepresentantar fordelte på ulike parti. Dersom vi hadde same ordning som USA, ville Høgre fått alle dei 16 representantane, då dei var det største partiet i Hordaland ved førre stortingsval.
I USA er det i all hovudsak to parti ein kan stemme på i presidentvalet - demokratane og republikanarane.
Desse partia er store nok åleine til å få fleirtal i Kongressen.
Noreg har mange parti. Det gjer det nesten umogleg for eitt parti å få fleirtal åleine i Stortinget. Dermed må partia i Noreg i større grad samarbeide og forhandle for å få fleirtal på Stortinget.
I land med mange parti, som Noreg, er det vanleg med ei sperregrense for å unngå at for mange parti blir representerte i parlamentet.
Små parti kan veljast inn på Stortinget viss dei får mange nok stemmer i eit valdistrikt. Men for å vere med i fordelinga av utjamningsmandat, må partiet få meir enn 4 % av stemmene nasjonalt.
USA har ikkje ei slik sperregrense, fordi det berre er to parti, og fordi dei har fleirtalsval.
1. Kva er mest demokratisk – fleirtalsval eller forholdstalsval? Kvifor? 2. Kva har det å seie for demokratiet i USA at det berre er to parti å stemme på? 3. Nokre parti meiner sperregrensa bør senkast, andre at ho bør hevast. Kvifor meiner dei det?
