Korleis blir Stortinget valt?

Reglane for val blir kalla valordning. Desse fortel mellom anna kven som har rett til å delta i valet, korleis stemmer blir rekna om til representantar og kor mange valdistrikt me har.

Noreg er delt inn i 19 valdistrikt, og ein stemmer i det valdistriktet ein bur i. Dersom du bur ein annan stad enn der du er folkeregistrert, må du førehandsstemma før sjølve valdagen.

Valordninga i Noreg: Forholdstalsval

I Noreg har me det som blir kalla forholdstalsval. Det betyr at fleire representantar blir valde frå kvart valdistrikt.

Slik blir det samsvar mellom oppslutninga til partia og kor mange representantar dei får frå kvart distrikt. Dersom eit parti får 30 prosent av stemmene i eit valdistrikt, får dei rundt 30 prosent av plassane til distriktet på Stortinget.

Det som avgjer kor mange representantar kvart valdistrikt får på Stortinget, er innbyggartal og arealet til distrikta. Dei 19 valdistrikta følgjer dei tidlegare fylkesgrensene.

Fleirtalsval

Flertallsvalg er ei anna valordning. Denne ordninga inneber at det partiet eller kandidaten som får flest stemmer i eit valdistrikt, får alle mandata i distriktet.

Både Storbritannia og USA har fleirtalsval. Her blir berre valt éin representant frå kvart valdistrikt til den lovgivande forsamlinga (tilsvarande Stortinget).

Den kandidaten med flest stemmer får valdistriktets einaste plass. Ingen andre kandidatar blir valde inn, sjølv om dei kan ha fått nesten like mange stemmer som vinnaren.

I land med fleirtalsval blir gjerne færre parti representerte i parlamentet, enn i land med forholdstalsval. Små parti risikerer å ikkje komma inn i det heile, fordi det berre er det største partiet som blir representert frå kvart distrikt.

Utjamningsmandat

Når resultatet av eit stortingsval er klart, blir først fordelte 150 av dei 169 seta i Stortinget til partia som fekk flest stemmer i kvart valdistrikt. Deretter blir 19 utjamningsmandat fordelte, eitt til kvart valdistrikt.

Desse går til dei partia som har fått «for få» representantar i den første fordelinga. For sjølv om valordninga vår skal sikra at partia får eit rettferdig tal representantar på Stortinget, oppstår det skeivskapar.

Eit parti kan til dømes få relativt mange stemmer nasjonalt, men ikkje mange nok i enkelte fylke til å få inn «rett» talet på representantar gjennom den første fordelinga.

Utjamningsmandata skal jamna ut desse skeivskapane og sørgja for at storleiken på partia på Stortinget i større grad samsvarer med stemmene til veljarane i valet.

Sperregrense

For å vera med i kampen om utjamningsmandat må partia få minst fire prosent av stemmene til alle veljarane i Noreg. Det er dette som blir omtalt som sperregrensa.

Det er knytt stor spenning til om dei små partia kjem over sperregrensa eller ikkje. Sjølv om eit parti kan komma inn på Stortinget med lågare oppslutning, vil dei få inn betydeleg fleire representantar dersom dei passerer firetalet.

Få stemmer kan vera avgjerande i kampen for å komma over sperregrensa. Ved valet i 2021 fekk Venstre totalt 137 000 stemmer, medan KrF fekk 113 000. Likevel fekk Venstre meir enn dobbelt så mange representantar som KrF, fordi Venstre kom over sperregrensa.