Christian Frederiks plan A og B

Den som trekte i trådane og fekk riksforsamlinga på Eidsvoll i stand var den danske kronprinsen, Christian Frederik. Han hadde styrt Noreg på vegner at kongen sidan våren 1813.

Då meldingane om Kieltraktaten nådde Christian Frederik, samla han 21 av dei mektigaste personane i Noreg til eit møte.

Planen hans var at desse skulle proklamera han som konge. Han var trass alt arveprins. Når den danske kongen ikkje lenger var Noregs konge, var det hans tur, meinte Christian Frederik.

Samtidig visste han at han seinare kom til å bli konge i Danmark. Dersom han allereie var konge i Noreg, ville han enkelt kunna gjenoppliva unionen mellom dei to landa.

Men møtet gjekk ikkje heilt etter Christian Frederiks plan. Dei fleste meinte at det måtte vera opptil det norske folket å velja Christian Frederik til konge. Det var ikkje noko dei kunne gjera, der og då.

Christian Frederik innsåg at plan A hadde mislykkast. Plan B vart derfor ei riksforsamling. Her skulle representantar, valt av folket, bli samde om ei grunnlov. Forhåpentleg opna ho for at han kunne veljast til konge.

Kven var Eidsvollsmennene?

I løpet av nokre hektiske veker vinteren 1814, vart det avhalde val rundt omkring i landet for å avgjera kven som skulle representera dei ulike landsdelane i riksforsamlinga. I tillegg skulle også hæren velja representantane sine.

Av dei 112 som møtte på Eidsvoll, var 57 embetsmenn (33 av desse militære), 37 bønder og 18 næringsdrivande.

Alle visste at det berre var eit spørsmål om tid før Karl Johan og dei svenske soldatane kom heim, og ville ta makta i Noreg. Derfor tok ein ikkje sjansen på å venta på representantane frå Nord-Noreg. Det ville ta altfor lang tid.

Den eldste representanten til riksforsamlinga var 64 år gamle Peder Anker, som seinare vart Noregs første statsminister. Den yngste var 17-åringen Thomas Konow. Konow var eigentleg altfor ung til å vera der, og kom etter kvart til å skriva under på ei grunnlov der det stod at ein måtte vera minst 25 år for å stemma.

Christian Frederik var også til stades på Eidsvoll, men deltok ikkje i forhandlingane om kva som skulle stå i Grunnlova.

I staden budde i ein eigen flaug i Eidsvollsbygningen, og trekte i trådane så godt han kunne. Om kveldane heldt han sine eigne festar. Det var der den gode konjakken vart servert.

Dei tre hovudprinsippa i grunnlova

Grunnlova hadde to formål: For det første skulle han brukast som eit verktøy for å overtyda andre land om at Noreg burde vera sjølvstendig, og ikkje blir tvinga inn i union med Sverige.

For det andre skulle han beskriva styresettet i landet, det vil seia spelereglane i demokratiet. Særleg vart dissa tre prinsippa viktige:

• Folkesuverenitet
• Maktfordeling
• Borgerrettigheter

Disse prinsippa har vore sentrale i Grunnlova sidan 1814 og er framleis kjernen i demokratiet vårt.

Folkesuverenitet

Folkesuverenitet betyr at landet skal styrast slik folket ønskjer. Dette var eit brot med eineveldet, som var styreforma i Danmark-Noreg.

I eit einevelde har kongen uavgrensa makt, og kan eigentleg bestemma kva han vil. Det ville Eidsvollsmennene ha slutt på.

Etableringa av Stortinget kom frå ideen om folkesuverenitet. Eidsvollsmennene ville laga ei statsmakt som kom frå folket. Kongen måtte dermed finna seg i å dela makta med folket.

Maktfordeling

Ein av dei viktigaste politiske ideane til opplysingstida var maktfordeling. Maktfordeling skal verna folket mot maktmisbruk.

I staden for at éin eller nokre få personar sit med all politisk makt i eit land, må makta delast mellom fleire institusjonar. I Grunnlova er makta delt i tre:

• Den utøvande makta (kongen/regjeringa)
• Den lovgivande makt (Stortinget)
• Den dømmande makt (domstolane)

Borgarrettar

Ideen om at alle menneske skulle ha medfødde rettar, fekk gradvis fotfeste under opplysingstida. Det avgrensa makta til staten over innbyggjarane.

Allereie i 1814 vart fleire grunnleggjande rettar skrive inn i Grunnlova. Ytringsfridom, religionsfridom og rettstryggleik er nokon av desse.

Sjølvstendepartiet og unionspartiet

Alle Eidsvollsmennene var samde om at dei ønskte størst mogleg sjølvstende for Noreg. Å ha ei eiga grunnlov var viktig for å verna sjølvstendet. Forsamlinga var likevel splitta i synet på kva som var realistisk å få til.

Nokon trudde full sjølvstende var mogleg. Desse støtta Christian Frederik, og fekk kallenamnet Selvstendighetspartiet. Christian Magnus Falsen blir rekna som leiaren for denne gruppa.

Andre var meir opne for ein union med Sverige. Noreg hadde ikkje noka erfaring med å styra seg sjølv, så ein union med Sverige ville kanskje vera ei god løysing, meinte desse.

Dessutan hadde me ikkje så mykje me skulle sagt. Alle dei europeiske stormaktene var  på Sveriges side. Gruppa som meinte dette vart kalla Unionspartiet, og vart leidd av Herman Wedel Jarlsberg.

På Eidsvoll utvikla desse to gruppene seg til to klikkar som var usamde i ganske mange spørsmål. Det store fleirtalet, rundt 80 av 112, tilhøyrde Selvstendighetspartiet.

17. mai og kongeval

Den 17. mai 1814 vart forhandlingane avslutta. Alle dei 112 la segla sine på dokumentet og skreiv under. Det einaste som no stod att, var å velja konge, og håpa det beste.

Christian Frederik vart einstemmig valde til Noregs konge. Trass i all  usemje undervegs, samla alle Eidsvollsmennene seg under slagordet «Samd og tru til Dovre fell», før dei reiste kvar til sitt.

Men på den andre sida av svenskegrensa var stemninga ein heilt annan. Karl Johan var endeleg på veg tilbake til Stockholm. No var det berre å plukka det krigsbyttet Sverige hadde vorte lova. Den uerfarne Christian Frederik var ingen match mot sigersvante svenske troppar.

Denne artikkelen er en del av en læringssti om Grunnloven og 1814. Trykk på knappen over for å gå til startsiden.